Jak było w szkole w czasach PRL?

Jak było w szkole w czasach PRL? Moje studium wizerunku nauczyciela w filmach i serialach epoki gierkowskiej.

Przez wizerunek rozumiem sposób ukazywania danej postaci w przekazie audiowizualnym. Nie interesowała mnie jednak sama semiotyka filmowa czy też narracja, ale analiza czynów i relacji danej postaci. Zainspirowany zainspirowana podręcznikiem Medioznawstwa Lisy Taylor i Andrew Willisa, poszukiwałem nowego nurtu w polskich naukach o mediach i komunikacji społecznej, określanym jako medioznawstwo personalistyczne.

Epoka gierkowska w Polsce

Na wstępie należy zauważyć, że jest to publicystyczne określenie rządów Edwarda Gierka, I sekretarza KC PZPR, przypadające na lata 70. XX w. Niekiedy mówi się również o dekadzie gierkowskiej. W rezultacie można spierać się o zasadność użycia terminu epoka. Jeśli jednak przyjąć wyjaśnienia zawarte w Słowniku Języka Polskiego PWN, epoka to okres stanowiący jeden z etapów dziejowych, zapoczątkowany jakimś ważnym wydarzeniem. Tym ważnym momentem jest masakra robotników na Wybrzeżu w 1970 r. Dekada jest czasem wzrostu gospodarczego Polski oraz społecznego entuzjazmu. Jednak jej ocena powinna pozostać krytyczną. Ponieważ okres prosperity wiązał się z zaciąganiem kredytów konsumpcyjnych i inwestycyjnych przez ówczesne państwo polskie. W konsekwencji bilansem epoki gierkowskiej są strajki w 1980 r., zapowiadające schyłek PRL, czego ważnym momentem stają się Porozumienia sierpniowe.

Dekada l. 70 XX w. w Polsce, choć na kredyt, jest czasem znaczącego rozwoju budownictwa, infrastruktury, motoryzacji, jak też kultury, w tym produkcji telewizyjnej i filmowej. W mediach powszechna jest propaganda sukcesu. W tym okresie mamy jednak wydarzenia świadczące o autentycznym powodzeniu naszego kraju. Po pierwsze w 1974 r. polska reprezentacja zajmuje 3. miejsce na Mistrzostwach świata w piłce nożnej. Po drugie w 1978 r. polski kardynał Karol Wojtyła zostaje wybrany papieżem i przyjmuje imię Jan Paweł II. Rok później pielgrzymuje po raz pierwszy do Ojczyzny.

Sukcesy i kryzysy

Fenomenem epoki gierkowskiej jest jednoczesne występowanie znamion sukcesu i kryzysu w życiu społecznym. Niedostatki dnia codziennego, ale i równoległa wiara w powodzenie kraju mają wpływ na sposób tworzenia filmów, w tym na ukazywanie w nich roli nauczyciela. W ich przedstawianiu dają znać o sobie dawne ślady etosu zawodowego, pojawia się jednak przygnębienie związane z sytuacją materialną. Można powiedzieć, że jest to okres paradoksu społecznego. Podobnie zauważyłem, zastanawiając się nad tematem, jak było w szkole w czasach PRL – Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Analiza filmów i seriali telewizyjnych

Interesował mnie przede wszystkim sposób ukazywania nauczyciela w tamtej epoce w polskich filmach i serialach obyczajowych. Do analizy wybrałem następujące, poniżej opisane pozycje:

• Broda, odc. 6, Jeden dzień z życia, reż. A. Konic, 1974.
• Kozioł ofiarny, czyli rotacja, odc. 13, Czterdziestolatek, reż. J. Gruza, 1974-77.
• Kung-fu, reż. J. Kijowski, 1979.
• Nie ma róży bez ognia, reż. S. Bareja, 1974.
• Nowy zastępca, czyli meteor, odc. 12, Czterdziestolatek, reż. J. Gruza, 1974-77.
• Portret, czyli jak być kochanym, odc. 4, Czterdziestolatek, reż. J. Gruza, 1974-77.
• Szansa, reż. F. Falk, 1979.

Nadal aktualne problemy nauczycieli

Analizowane wizerunki nauczycieli w filmach i serialach epoki gierkowskiej wskazują na znaczną aktualność problemu. Z jednej strony jest to pragnienie zachowania godności wychowanków i nauczycieli poprzez odpowiednio dobrane metody dydaktyczne, ale też potrzeba własnej stabilizacji zawodowej i życiowej. Z drugiej strony mamy obrazy koniunkturalizmu, podejmowania decyzji nie w sposób zgodny z własną wolą i aspiracjami, ale podyktowane ograniczeniami układów społeczno-politycznych. Przede wszystkim pełne lęku i obawy. To sprawia, że często przedstawiani nauczyciele zamieniają się w karykaturę własnego zawodu. Z kolei uczniowie – jak w Kung-fu – przestają wierzyć w sens dorosłości.

Aspekty te udało się ujawnić poprzez zastosowanie jakościowej analizy wizerunku. Prace prowadzono w perspektywie medioznawstwa personalistycznego, koncentrując się przede wszystkim na czynach i relacjach przedstawianych postaci. To ujęcie umożliwiło podkreślenie wyjątkowej roli nauczyciela w społeczeństwie. Stąd jedynie poprzez wskazywanie na godność tego zawodu możemy mówić o odpowiedzialnej edukacji i poszanowaniu ucznia. Odrzucając zatem negatywne postawy, można dostrzec dobro i misję nauczycieli oraz głęboko ukryte, ale jednak moralne zwycięstwo tych, którzy mają odwagę się przeciwstawić antywychowawczym kierunkom ówczesnej, jak i w zasadzie, każdej epoki. Więcej w moim studium.