Jak się nazywa nauka o symbolach?

Jak się nazywa nauka o symbolach? Semiotyka, czyli teoria o powstawaniu znaczeń w kulturze. Przydatna praktycznie jako analiza semiotyczna.

Czym jest semiotyka?

Ferdinand de Saussure (1857-1913), szwajcarski językoznawca, twórca semiologii (równolegle będziemy używać określenia: semiotyka), poprowadził w latach 20. XX w. cykl wykładów, proponując nowe spojrzenie na badania językoznawcze. Ów cykl został potem spisany przez jego studentów i wydany po śmierci badacza w formie Kursu językoznawstwa ogólnego. De Saussure proponował utworzenie metody badań językowych, która polegałaby nie na historycznym analizowaniu dziejów języka, ale na uniwersalnym i współczesnym badaniu jego funkcjonowania.

W swojej koncepcji badacz zakwestionował potrzebę odwoływania się do rzeczywistości rozumianej ontologicznie, traktując język jako system wewnętrznie połączonych ze sobą elementów, przede wszystkim związków między obrazami akustycznymi (np. zapisanymi lub wypowiedzianymi słowami tj. dom, tzw. element znaczący, fr. signifiant) a pojęciami, które te obrazy wywołują w umyśle (konkretne wyobrażenie domu, tzw. element znaczony, fr. signifié). Według niego te dwie składowe tworzą pojęcie znaku, podstawowe dla nowej nauki o języku. Język to system zapisanych lub wypowiedzianych słów na oznaczenie naszych wyobrażeń o istniejących ideach, lub przedmiotach materialnych funkcjonujących w danej rzeczywistości społecznej. Równolegle swoją koncepcję rozwijał Charles Sanders Peirce (1839-1914), filozof amerykański, twórca pragmatyzmu.

Późniejsi badacze – równolegle rozwijała się amerykańska szkoła semiotyczna Peirce’a – znacznie dopracowali koncepcję de Saussure’a, w tym m.in. Roland Barthes (1915-1980), francuski krytyk literacki, pisarz, strukturalista, a potem poststrukturalista. Swoją metodę analizy semiotycznej zaprezentował w zbiorze felietonów uzupełnionych o esej teoretyczny, wydanych pt. Mitologie w 1957 roku. Interesowała go ówczesna kultura popularna we Francji i ukryte, głównie mieszczańskie mity i ideologie społeczne. Barthes wskazywał za potrzebę szerokiego ujmowania języka i semiologii, dostrzegając możliwości analizy także przekazów wizualnych i audiowizualnych. Tych trzech ww. badaczy zainspirowało obecny do dzisiaj nurt badań tekstów medialnych w naukach o mediach. Wiemy zatem, jak się nazywa nauka o symbolach, istotne jest to, jak ją stosować w praktyce.

Analiza semiotyczna

Praktyczną formę analizy semiotycznej zaprezentowali m.in. Lisa Taylor i Andrew Willis w swoim podręczniku Medioznawstwa z 1999 roku. Skoncentrowali się głównie na tzw. teście komutacyjnym, wskazując etapy jego przeprowadzenia oraz podając przykładową analizę okładki czasopisma “Cosmopolitan”. Każdy przekaz medialny należy poddać wstępnej analizie pod względem użytych w nich nośników znaczenia. Na przykład nagłówków, obrazów, kolorów, krojów czcionek, jak również ich rozkładu w całej kompozycji. Odnosili się tym samym do zaproponowanego przez de Saussere’a pojęcia syntagmy, określonego układu elementów znaczących w danym zestawieniu.

Te elementy zostały wybrane z pewnego zasobu im podobnych w danej kategorii. Tzn. dany nagłówek został wybrany jako taki, a nie inny, kolor, krój czcionki, obraz i przedstawiony na nim motyw. Można porównać ten wybór do ubioru człowieka, który tworzy taką syntagmę. W rezultacie powstał przecież z konkretnych wyborów dotyczących poszczególnych elementów, dana koszula, spodnie, krawat itp. Te zbiory możliwości – również za de Saussare’m, choć nie jest to jego termin – zwykło określać się paradygmatami.

Test komutacyjny

W dalszej kolejności analizy semiotycznej autorzy proponują stosowanie tzw. testu komutacyjnego. Polega on na podmienianiu w określony sposób użytych elementów syntagmy (paradygmatów) na inne. Pytamy, co w związku z tym otrzymamy, do jakiej do nowej syntagmy nas to doprowadzi. To podmienianie może przebiegać na zasadzie opozycji znaczeniowej. Na przykład przedstawienie białej szczupłej kobiety zastąpimy obrazem Muzułmanki czy Azjatki jak w analizie okładki “Cosmopolitan”. Ten etap testu komutacyjnego pozwala na ustalenie obecnych w kulturze znaczeń wyższego rzędu, tzw. konotacji.

Syntagma i paradygmaty

Syntagma stanowi poziom denotacji, podstawowego odczytania znaczenia, widzimy taki, a nie inny sposób przedstawienia. Konotacja kieruje nas w stronę znaczeń, które nadajemy danemu przedstawieniu w określonej kulturze, przypisując dominujący charakter jakiemuś wyborowi syntagmy. “Cosmopolitan” przedstawia kobiety głównie jako szczupłe Europejki. Ten etap prowadzi z kolei do możliwości zadawania pytań o szerszym zakresie, dotyczących współczesnego wizerunku i roli społecznej kobiety. Dochodzimy zatem do analizy mitów i ideologii funkcjonujących w danym społeczeństwie.

Mity i ideologie

Przez mit rozumiemy tutaj – za Barthesem – istniejące przekonania dotyczące określonej sfery życia kulturalnego i społecznego w danym czasie. Barthes podejmował się takich analiz w Mitologiach m.in. okładki algierskiego chłopca w mundurze w “Paris Match”. W ten sposób zaprezentował, w jaki sposób rozumiana jest ówczesna “francuskość”, a w tym imperialne ambicje Francji, pragnącej powrotu do dawnej świetności państwowej. Test komutacyjny okazał się interesującą techniką analizy semiotycznej, podbudowaną teoretycznie przez de Saussure’a i Barthesa, dającą się także stosować praktycznie jako metodę badania tekstów medialnych i jako metodę dydaktyczną. Więcej w moim artykule, w którym nie tylko o tym, jak się nazywa nauka o symbolach, ale przede wszystkim o praktycznym jej wykorzystaniu. Ponieważ miałem okazję również poprowadzić cztery wykłady monograficzne z ćwiczeniami (lata 2015-2017). O analizie semiotycznej, mitach i symbolach, stereotypach narodowych oraz ideologiach i wartościach.